Stórkjafta

Lepidorhombus whiffiagonis


Tækniskýrsla
Birt af

Hafrannsóknastofnun

Birt

6. júní 2025

Helstu niðurstöður

  • Lífmassavísitölur úr stofnmælingum náðu lágmarki árið 2022 en eru aðeins að rétta úr sér.

  • Nýliðunarbrestur á árunum 2012-2020. Stór nýliðunartoppur sýnilegur vorið 2025.

  • Í stofnmælingum hefur toppur lengdardreifingarinnar smám saman hliðrast til hægri í átt að stærri fiski, sem endurspeglar tímabil með lélegri nýliðun. Hins vegar lækkaði meðallengdin verulega í SMB í ár.

  • Heildarlífmassi var í hámarki síðast árið 2006 í SMB.

  • Veiðidánartala (F) hefur alltaf verið undir FMSY.

  • Stórkjöftustofninn er enn í lágmarki en vegna innkomu stórs nýliðunarpúls er vert að fylgjast með þróun stofnsins.

Almennar upplýsingar

Stórkjafta finnst á sendnum eða leirkenndum botni á 40-400 m dýpi en er mest áberandi á 100-200 m dýpi. Útbreiðsla tegundarinnar er að mestu í hlýsjónum suður og vestur af landinu. Á Íslandsmiðum geta hrygnur náð 70 cm lengd en hængar um 60 cm. Stærð við kynþroska er mismunandi eftir kyni; um helmingur hænga er kynþroska við 32 cm lengd en helmingur hrygna við 42 cm lengd. Sjá nánar um tegundina.

Veiðar

Helstu veiðisvæði stórkjöftu er fyrir suðaustan, sunnan og suðvestan land (Mynd 1). Ekki er sótt beint í stórkjöftu á Íslandsmiðum heldur fæst hún sem meðafli í öðrum veiðum. Útbreiðsla stórkjöftuveiða er tiltölulega stöðug og eru 90 % aflans veidd fyrir sunnan land. Undanfarin ár hefur skráður afli stórkjöftu í afladagbækur aukist en áður fyrr var hann illa skrásettur (Mynd 2).

Stórkjafta er veidd á tiltölulega miklu dýpi miðað við flestar aðrar tegundir flatfiska, og stór hluti aflans (50-80 %) hefur fengist á 100-250 m dýpi (Mynd 3). Árið 2022 veiddist hins vegar um helmingur á yfir 250 m dýpi samhliða samdrætti í lönduðum afla (Mynd 4). Síðustu tvö ár hefur það hlutfall lækkað.

Stórkjafta veiðist sem meðafli á Íslandsmiðum, í dragnót, humarvörpu og botnvörpu (Mynd 4 og Tafla 1). Stórkjöftuafli sem tekinn er með dragnót hefur minnkað verulega undanfarin ár og var kringum 10% síðustu þrjú ár. Afli í humar- og botnvörpu jókst á árunum 2009-2020. Aflinn minnkaði í humarvörpu árið 2021 vegna minni humarveiða og veiðisvæðatakmarkana og datt alveg út vegna veiðibanns árið 2022. Árið 2024, voru um 90% landaðrar stórkjöftu veidd í botnvörpu (Mynd 4).

Síðastliðin ár hefur skipum sem landað hafa stórkjöftu árlega fækkað verulega (Tafla 1).

Fjöldi skipa sem veiddu 95 % stórkjöftuaflans við Ísland hafa fækkað úr 63 skipum árið 1996 í rétt tæp 20 skip síðastliðin sjö ár (Mynd 5). Snörp fækkun skipa á árunum 1997-2005 er í samræmi við minni stórkjöftuafla. Frá 2005 hefur fjöldi skipa haldið áfram að minnka en aflinn verið sveiflukenndur og frá 2016 hafa einungis 20 skip landað 95 % stórkjöftuaflans.

Mynd 1: Stórkjafta. Útbreiðsla veiða á Íslandsmiðum seinustu 9 ár samkvæmt afladagbókum.
Mynd 2: Stórkjafta. Útbreiðsla veiða við Ísland frá árinu 2000 samkvæmt afladagbókum. Öll veiðarfæri samanlagt.
Mynd 3: Stórkjafta. Afli í botnvörpu, humarvörpu og dragnót samkvæmt afladagbókum, skipt eftir dýpi.
Mynd 4: Stórkjafta. Landaður afli eftir veiðarfærum frá árinu 1994, samkvæmt aflaskráningarkerfi Fiskistofu.
Tafla 1: Stórkjafta. Fjöldi íslenskra skipa sem landað hafa stórkjöftu, og allur landaður afli (í tonnum) eftir veiðarfæri og árum.
Ár Fj. humarvarpa Fj. togara Fj. dragnótabáta Fj. annarra báta Afli í humarvörpu Afli í botnvörpu Afli í dragnót Afli önnur veiðarf. Heildarafli
2000 23 60 30 23 13 34 52 1 100
2001 21 44 28 25 16 27 55 1 98
2002 27 33 17 19 25 22 35 0 82
2003 21 32 30 14 12 11 50 0 73
2004 20 30 30 9 21 15 87 0 123
2005 14 25 26 11 24 18 106 0 148
2006 19 34 24 8 41 28 216 0 285
2007 12 26 27 15 25 43 120 0 187
2008 17 31 26 10 36 34 126 0 197
2009 14 30 28 14 74 51 195 1 322
2010 15 30 24 6 111 52 89 0 252
2011 15 30 22 9 169 63 89 0 321
2012 16 26 24 4 218 71 121 0 411
2013 15 24 18 9 228 50 98 0 376
2014 16 24 15 3 179 86 73 0 339
2015 13 28 16 7 281 149 48 0 478
2016 12 29 14 6 199 207 56 0 461
2017 9 24 9 2 234 173 32 0 440
2018 9 24 11 3 185 147 36 0 368
2019 8 30 14 2 199 106 26 0 331
2020 8 29 13 4 141 108 19 0 268
2021 7 28 12 4 51 119 5 0 175
2022 2 33 11 4 1 73 13 0 88
2023 0 36 15 0 0 71 10 0 81
2024 1 33 14 2 1 39 6 0 46
Mynd 5: Stórkjafta. Fjöldi skipa og báta (öll veiðarfæri) sem veiddu 95% heildaraflans hvert ár frá 1994. Vinstri: Sýnt eftir árum. Hægri: Sýnt í samanburði við heildarafla. Gögn frá aflaskráningarkerfi Fiskistofu.

Afli á sóknareiningu

Þegar afli á sóknareiningu er metinn er ekki tekið tillit til breytinga eins og framfara í tækni og veiðarfærum, eða samsetningar og gerðar veiðiskipa sem stunda veiðarnar. M. a. vegna þessa er afli á sóknareiningu yfirleitt ekki talinn nógu áreiðanlegur mælikvarði til að meta breytingar á stofnstærð.

Afli á sóknareiningu í botnvörpu og humarvörpu (kg/klst) í togum þar sem stórkjafta veiddist jókst á árunum 2010-2021, lækkun var síðan í botnvörpu á síðustu 3 árum. Afli á sóknareiningu í dragnót (kg í kasti), reiknaður sem heildarþyngd í kasti þar sem stórkjafta veiddist, hefur minnkað frá hámarki árin 2013-2016 (125 kg í kasti) niður í um 50 kg í kasti árið 2024 (Mynd 6).

Mynd 6: Stórkjafta. Afli á sóknareiningu fyrir botnvörpu (vinstri, kg/klst), dragnót (miðja, kg í kasti eða fjöldi kasta) og humarvörpu (hægri, kg/klst eða togtímar). Brotalínur gefa til kynna afla á sóknareiningu þar sem meira en 10% aflans var stórkjafta en heilar línur allar færslur þar sem stórkjafta veiddist.

Yfirlit gagna

Söfnun sýna og mælingar á stórkjöftu úr afla helstu veiðarfæra hófst árið 1996. Tafla 2 sýnir fjölda sýna ásamt lengdarmældum og kvörnuðum fiskum frá árinu 2010. Yfirleitt eru 90-97 % kvarna úr afla aldursgreind, en það hefur þó ekki verið gert síðan 2019. Engin sýni úr afla voru tekin árið 2024.

Tafla 2: Stórkjafta. Fjöldi sýna, lengdarmældra og kvarna fiska úr lönduðum afla.
Ár Botnv. fj. sýna Botnv. fj. lengdarm. Botnv. fj. kvarna Dragnót fj. sýna Dragnót fj. lengdarm. Dragnót fj. kvarna Humarvarpa fj. sýna Humarvarpa fj. lengdarm. Humarvarpa fj. kvarna
1996 0 0 0 0 0 0 1 399 100
1998 0 0 0 0 0 0 1 102 100
1999 1 35 25 4 166 89 3 203 103
2000 0 0 0 6 451 150 1 75 25
2001 1 75 25 4 300 100 2 150 50
2002 0 0 0 4 300 100 3 301 50
2003 0 0 0 4 299 100 0 0 0
2004 0 0 0 7 533 175 1 75 25
2005 1 73 0 12 864 300 2 151 50
2006 0 0 0 28 2 209 550 1 75 25
2007 1 75 25 10 745 250 0 0 0
2008 0 0 0 15 1 129 344 2 161 25
2009 1 74 25 22 1 597 477 6 450 150
2010 0 0 0 9 667 225 8 600 200
2011 1 49 0 8 565 200 16 1 215 401
2012 2 150 50 13 944 299 19 1 417 475
2013 4 300 100 11 825 275 12 870 300
2014 0 0 0 4 301 100 4 295 95
2015 2 178 25 5 374 124 9 668 225
2016 1 75 25 3 213 75 5 375 125
2017 0 0 0 2 150 50 7 527 175
2018 1 75 25 2 151 50 3 193 75
2019 0 0 0 2 150 50 7 792 125
2020 1 125 25 0 0 0 2 144 25
2021 1 125 25 0 0 0 1 61 25
2022 3 311 60 2 104 40 0 0 0
2023 3 475 20 0 0 0 0 0 0

Lengdardreifing landaðrar stórkjöftu

Hlutfallsleg lengdardreifing landaðs stórkjöftuafla var fremur stöðug á árunum 2001-2009 þegar meðallengd var milli 47-49 cm (Mynd 7). Frá árinu 2010, hafa landanir á stærri stórkjöftu aukist og var meðallengdin 57 cm árið 2023.

Mynd 7: Stórkjafta. Lengdardreifing úr lönduðum stórkjöftuafla.

Stofnmælingar

Stofnmæling botnfiska að vori (SMB) hefur verið framkvæmd árlega í mars frá árinu 1985. SMB nær yfir mikilvægustu veiðisvæði stórkjöftu. Einnig hefur verið farið í stofnmælingu botnfiska að hausti (SMH) síðan árið 1996, að undanskildu árinu 2011. SMB mælir breytingar í fjölda/lífmassa stórkjöftu betur en SMH.

Mynd 8 sýnir stofnvísitölur stórkjöftu (lífmassi), lífmassavísitölur veiðistofns (stórkjafta stærri en 30 cm), lífmassavísitölur stórkjöftu stærri en 53 cm og nýliðunarvísitölur (fjöldi stórkjöftu minni en 20 cm). Útbreiðsla stórkjöftu í stofnmælingum er sýnd á Mynd 9 og Mynd 10 og lengdarskiptar vísitölur á Mynd 11.

Stofnvísitölur og vísitölur veiðistofns hækkuðu á árunum 2000-2007 og voru nokkuð stöðugar til ársins 2018. Þær lækkuðu síðan og náðu nýjum lágmarkspunkti árið 2022 í SMB, hins vegar síðastliðin 3 ár hafa þær verið á uppleið aftur. Vísitölur í SMH lækkuðu aðeins á svipuðum tíma en hafa síðan haldist nokkuð stöðugar (Mynd 8).
Lífmassavísitala stórkjöftu stærri en 53 cm hækkaði jafnt og þétt frá árinu 2000 til ársins 2018, lækkaði síðan snarpt árið 2022 en er á uppleið aftur. Nýliðunarvísitala hefur verið sveiflukennd frá byrjun SMB, hins vegar á árunum 2012-2020 hefur hún verið í sögulegu lágmarki þar til ársins 2025 þegar hæsti nýliðunartoppur sást. Vísitölur úr SMH samræmast þokkalega vísitölum úr SMB (Mynd 8).

Stórkjafta í SMB 2025 fékkst að öllu leyti fyrir sunnan (suðvestur og suðaustur) og vestan land og aðallega á u.þ.b. 300 m dýpi. Útbreiðsla stórkjöftu hefur lítið breyst frá byrjun SMB þar sem mest fæst fyrir sunnan og vestan land (Mynd 9 og Mynd 10). Útbreiðsla stórkjöftu í SMH 2024 svipar til útbreiðslu stofnsins í SMB 2025. Sama gildir um útbreiðslu stofnsins frá byrjun SMH þar sem mest hefur veiðst af stórkjöftu fyrir suðvestan og vestanland.

Hlutfallsleg lengdardreifing stórkjöftu úr SMB (Mynd 11) hefur sveiflast nokkuð gegnum tímabilið. Nýliðunarpúlsar hafa verið sýnileg á árunum 2000-2001 og 2024-2025, þar sem meðallengdin fór niður í 29-33 cm. Á árunum 2012-2023 hefur lengdardreifingin hliðrast verulega til hægri og engir nýliðunarpúlsar sýnilegir fyrr en vorið 2024. Í ár sást síðan stór nýliðunarpúls sem samsvarar púlsinum sem sást árið áður. Í SMH hliðrast lengdardreifingin einnig til hægri en erfitt er að greina munstur vegna fárra einstaklinga sem hafa fengist í þeim leiðangri á síðustu árunum (Mynd 11).

Mynd 8: Stórkjafta. Stofnvísitölur, ásamt 95 % óvissumörkum, úr SMB (lína, skyggt svæði) og SMH (punktar og lóðréttar línur).
Mynd 9: Stórkjafta. Útbreiðsla stórkjöftu í nýjasta SMB og SMH. Punktastærð er í hlutfalli við afla í togi.
Mynd 10: Stórkjafta. Breytingar á dreifingu lífmassa vísitölu stórkjöftu í SMB og SMH.
Mynd 11: Stórkjafta. Lengdardreifingar úr SMB og SMH (efri mynd) og meðallengdir (neðri mynd).

Stofnmat

Lýsing á stofnmatsaðferð og ráðgjafarreglu

Grunnur ráðgjafar fyrir fiskveiðiárið 2025/2026 fylgir forskrift Alþjóðahafrannsóknaráðsins (ICES 2025) fyrir stofna þar sem ekki er hægt að framkvæma tölfræðilegt stofnmat, en til eru vísitölur og aðrar upplýsingar um lífsögulega þætti. Ráðgjöfin í ár byggir á rfb-reglu (ICES 2025) en hún hefur eftirfarandi form:

\[A_{y + 1} = A_{y}rf^{-1}bm\]

þar sem Ay+1 er ráðlagður heildarafli, Ay er ráðgjöf síðasta árs, r er hlutfall meðaltals vísitalna síðustu tveggja ára (vísitala A) og meðaltals vísitalna þriggja ára þar á undan (vísitala B), f er nálgun (e: proxy) á nýtingu (MSY-viðmiðunarlengd deilt með meðallengd úr afla) og b eru varúðarmörk (ráðlagður heildarafli minnkar þegar lífmassavísitala fellur fyrir neðan gildi aðgerðarmarka).

r er hlutfall meðaltals vísitölu síðustu tveggja ára (vísitala A) og meðaltals þriggja ára þar á undan (vísitala B) eða:

\[r = \frac{\sum_{i = y - 2}^{y - 1}\left( I_{i}\text{/}2 \right)}{\sum_{i = y - 5}^{y - 3}\left( I_{i}\text{/}3 \right)}\]

f er vísihlutfall á nýtingu:

\[f = \frac{L_{F = M}}{{\overline{L}}_{y - 1}}\]

þar sem \({\overline{L}}_{y - 1}\) er meðallengd úr afla sem er hærri en lengd sem kemur fyrst í veiði Lc. Þ.e. Lc er lengd þar sem tíðnin er helmingurinn af tíðni algengasta gildis (Mynd 13).

Lengd við kjörsókn \(L_{F = M}\) er sú meðallengd sem vænta má við veiðar við hámarksnýtingu (MSY) er reiknuð með eftirfarandi hætti:

\[L_{F = M} = 0.75L_{c} + 0.25L_{\infty}\]

þar sem Lc er lengd sem kemur fyrst í veiði (sjá ofar) og L∞ er hámarkslengd tegundar samkvæmt jöfnu von Bertalanffy. Þetta byggir á þeirri forsendu að hlutfallið \(M/K\) sé 1.5.

b er varúðarmörk og er notað til að takmarka ráðgjöf þegar vísitala fellur undir aðgerðamörk:

\[b = \min\left\{ 1,\frac{I_{y}}{I_{trigger}} \right\}\,\]

þar sem Itrigger = 1.4Iloss

m er margfaldari byggður á vaxtarhraða K, sem er fenginn með aðferð von Bertalanffy. Fyrir tegundir með K<0.2yr-1; þá er m=0.95 (hægvaxta tegundir). Von Bertalanffy K fyrir stórkjöftu er 0.19 og því er m=0.95.

Notkun rfb-reglunnar

  • r er reiknað sem hlutfall meðaltals vísitalna síðustu tveggja ára og meðaltals vísitalna þriggja ára þar á undan, sem gefur r=1.462 (Mynd 12).
Mynd 12: Stórkjafta. Lífmassavísitölur úr SMB. Rauðar línur sýna meðaltalsgildi síðustu tveggja ára og þriggja ára þar á undan. Lárétt strika línan Itrigger. Svarti punkturinn sýnir Iloss.
  • f er lengdarhlutfalls þáttur rfb stofnmatsjöfnunnar. Meðallengd úr afla síðasta árs (2024) var 56 cm og mark-viðmiðunarlengd (Lc * 0.75 + L∞ * 0.25) er 48 (Mynd 13 og Mynd 14). Útkoman var f\(^{-1}\) = 1.171 og f = 0.854.
Mynd 13: Stórkjafta. Lengdardreifing úr afla. Rauð lína er lengd (LC) þar sem tíðnin er helmingurinn af tíðni algengasta gildis. Lóðrétt strikalínan sýnir L∞..
Mynd 14: Stórkjafta. Lengdardreifing úr afla árið 2024. Brotin lína sýnir meðallengd fiska stærri en LC  (sjá Mynd 13) en heil lína sýnir mark-viðmiðunarlengd.
Mynd 15: Stórkjafta. Vísitala veiðihlutfalls f (LF=M/Lmean) er notað til að meta veiðiálag. Áætlað veiðiálag er minna en FMSY proxy (LF=M) þegar vísihlutfallið er hærra en 1 (sýnd sem brotalína).

  • b táknar varúðarmörk og er notað til að takmarka ráðgjöf þegar vísitala fer undir ákveðið gildi (Itrigger). Lægsta vísitala stórkjöftu Iloss = 119 (vísitala árið 2000). Itrigger er Iloss * 1.4 eða 167 (Mynd 12). Vísitalan 2025 var 563 og því fyrir ofan Itrigger og b = 1.

  • m er stillingarbreyta en fyrir hægvaxta tegundir (með von Bertalanffy K<0.2), er m = 0.95.

Fiskveiðistjórnun

Stórkjafta veiðist sem meðafli og yfirleitt í litlu magni. Hins vegar, vegna nýliðunarbrests til lengri tíma og talsverðrar lækkunar stofnvísitalna, veitti Hafrannsóknastofnun ráðgjöf um hámarksafla frá og með fiskveiðiárinu 2021/2022. (Tafla 3).

Tafla 3: Stórkjafta. Tillögur Hafrannsóknastofnunar um hámarksafla, ákvörðun stjórnvalda um aflamark og landaður afli (tonn).
Ár Ráðlagt aflamark Útgefið aflamark Landaður afli
2010/11

270
2011/12

429
2012/13

380
2013/14

369
2014/15

429
2015/16

498
2016/17

467
2017/18

387
2018/19

341
2019/20

289
2020/21

194
2021/22 206
86
2022/23 132
91
2023/24 92
48
2024/25 92

Heimildaskrá

ICES. 2025. ICES Guidelines - Advice rules for stocks in category 2 and 3. Version 3. ICES Guidelines and Policies - Advice Technical Guidelines. 31 pp. https://doi.org/10.17895/ices.pub.28506179