Þorskur

Helstu niðurstöður

Stofnvísitölur í stofnmælingu botnfiska að vori (SMB) og hausti (SMH) hækkuðu jafnt og þétt frá 2008 til 2012 og hafa síðan mælst háar en breytilegar. Frá 2012 hefur verið misræmi á milli þessara vísitalna þar sem vísitalan að vori hefur hækkað meira en vísitalan að hausti. Í nýjustu stofnmælingu að vori er hins vegar skýr lækkun á vísitölu.
Nýliðun (við 3 ára aldur) var umtalsvert meiri fyrir árið 1985 en hefur verið tiltölulega stöðug síðasta áratuginn. Mat á nýliðun árganganna 2020–2022, sem komu inn sem nýliðun árin 2023–2025, er nálægt eða undir meðaltali og er líklegt að viðmiðunarstofninn muni minnka þegar þessir árgangar koma inn í viðmiðunarstofninn. Stofn- og aflaþyngdir eru einnig lágar fyrir nokkra árganga, einna helst fyrir 4–7 ára sem er uppistaða viðmiðunarstofnsins.
Lengdardreifing þorsks hefur verið stöðug síðasta áratuginn, sem bendir til reglulegrar nýliðunar og breiðs lengdarbils í stofninum. Hins vegar er fjöldi fiska á bilinu 30–50 cm minni síðustu ár, sem styður væntingar um minnkandi lífmassa.
Hrygningarstofninn náði hámarki árin 2018–2019, þegar hann mældist sá stærsti síðan fyrir 1970. Þrátt fyrir að stofninn fari nú minnkandi er hann enn tiltölulega stór samanborið við árin eftir 1980.
Veiðihlutfall hefur sveiflast nálægt markmiðum aflareglu (0,2) frá árinu 2010.

Almennar upplýsingar

Þorskur (Gadus morhua) er algengur allt í kringum Ísland. Hann er botnfiskur og er algengastur á 100–400 m dýpi en finnst þó frá nokkurra metra dýpi niður á 600 m, jafnvel dýpra. Fullorðinn þorskur heldur sig á sand-, leir- og hraunbotni en meirihluti ungþorsks heldur sig grynnra m.a. í þaraskógum. Þótt kjörhiti þorsks sé í kringum 4-7°C lifir hann við fjölbreytilegt hitastig og stór hluti hans veiðist við hitastig í kringum 2°C.

Þorskur hrygnir á landgrunninu allt í kringum landið en mest á grunnslóð suður, suðvestur og vestur af landinu. Hefðbundinn hrygningartími er snemma á vorin (mars-apríl). Egg og lirfur reka aðallega á uppeldisslóðir fyrir norðan og norðaustan land. Fullorðinn þorskur ferðast að lokinni hrygningu á fæðuslóðir djúpt norðvestur, norður og suðaustur af landinu, en hluti stofnsins heldur sig á grunnslóð allt árið. Af botnfiskum er þorskur mikilvægasta nytjategundin við Ísland.

Sjá nánar um þorsk.

Veiðar

Aflaþróun

Fyrir seinni heimsstyrjöld og fram undir 1990 var árlegur landaður þorskafli yfirleitt milli 300 og 450 þúsund tonn (Mynd 1). Síðan þá hefur aflinn verið minni, að meðaltali rúmlega 200 þúsund tonn. Landaður afli erlendra fiskiskipa minnkaði snögglega í seinni heimsstyrjöldinni og einnig á áttunda áratugnum þegar efnahagslögsaga Íslands var stækkuð í 200 sjómílur.

Afli hefur að mestu ráðist af framleiðni stofnsins, sem mótast bæði af nýliðun og göngum frá Grænlandi. Mikilvægar göngur frá Grænlandi til Íslands áttu sér stað á fjórða áratug síðustu aldar og árið 1953. Minni sókn í seinni heimsstyrjöldinni stuðlaði einnig að stækkun stofnsins.

Á tímabilinu 1955 til 1990 dró smám saman úr lönduðum afla. Frá og með 1992 hefur meðalafli verið um 218 þúsund tonn (148–270 þúsund tonn). Árið 2024 var heildarafli 220402 tonn. Lítill hluti þess (2314 tonn) var veiddur af norskum og færeyskum skipum samkvæmt tvíhliða samningum (Mynd 1).

Botnvarpa hefur í gegnum tíðina verið mikilvægasta veiðarfærið og hefur hlutdeild af heildarafla sjaldan verið undir 40 % (Mynd 2). Hlutdeildin hefur vaxið nokkuð síðustu ár, úr tæpum 45 % árin 2010–2016 í tæp 55 % síðustu ár. Fram til ársins 2003 var hlutdeild línu í kringum 20 % af afla en var um 35 % á árunum 2005 til 2016. Samfara aukinni hlutdeild í botnvörpu á síðustu árum hefur hlutdeild línu minnkað úr um 35 % í rúm 25 %. Hlutdeild neta var í kringum 20 % fram til ársins 2001 en hefur síðan minnkað og er nú um 7 % af heildarafla. Hlutdeild dragnótar hefur haldist nokkuð stöðugt yfir tímabilið, um 5–8 % af heildaraflanum. Á tímabilinu hefur hlutdeild annarra veiðarfæra (einkum rækju- og humarvarpa) minnkað úr 10–15 % í rúm 5 %.

Árið 2024 var meira en helmingur þorskafla veiddur í botnvörpu (57 %), 23 % á línu, 7 % í net, 7 % á handfæri, og 7 % í dragnót (Mynd 2). Stærstur hluti aflans undanfarin ár hefur veiðst vestur og norðvestur af landinu, og austan og norðaustan þar á eftir. Þorskur var veiddur á svipuðu dýpi og fyrri ár, þó heldur grynnra (Mynd 2).

Lítil breyting hefur verið á dreifingu veiða eftir dýpi (Mynd 3).

Þorskveiðar eru mjög útbreiddar en misjafnt er hvaða veiðarfæri eru mikilvægust á hverju svæði (Mynd 4, Mynd 5, Mynd 6). Veiðisvæði botnvörpu eru einna helst á dýpri og kaldari slóðum fyrir norðvestan, austan og suðaustan land en einnig grynnra suður og vestur af landinu (Mynd 4).

Línuveiðar eru að öllu jöfnu grynnra og mun dreifðari en botnvörpuveiðar en eru minnst stundaðar suður af landinu (Mynd 5). Þorskveiðar með öðrum veiðarfærum s.s. netum, dragnót og handfærum eru aðallega skammt undan landi og að mestu bundnar við sunnan- og vestanvert landið (Mynd 6).

Helstu breytingar frá árinu 2000 á hlutdeild afla eftir svæðum eru að vægi norðvestursvæðis (NV) hefur aukist úr um 35 % árin 2000 til 2010 í um 40-50 % árin 2011 til 2024 ( Mynd 7, Mynd 8). Yfir sömu tímabil hefur hlutfall þorskafla vestan við land (V) lækkað úr um 25–30 % í tæp 20 % og afli fyrir suðaustan (SA) lækkað úr 5–10 % í undir 5 %. Vægi annarra svæða í heildarafla hefur verið nokkuð stöðug yfir tíma, hlutdeild norðaustursvæðis (NE) í kringum 20 % og suðvestursvæðis (SV) í kringum 10 %.

Fjöldi skipa sem standa undir 95 % af heildarafla þorsks við Ísland dróst saman úr um 1000 í um 750 báta á árabilinu 1994–1999 (Mynd 9). Þessi samdráttur átti sér stað þrátt fyrir að árlegur heildarafli ykist um nær 100 þúsund tonn. Á árunum 1999–2008 fækkaði skipum enn frekar í tæplega 400. Eftir tímabundna fjölgun á árunum 2009–2014 hefur skipum sem standa undir 95 % af heildarafla þorsks fækkað og eru þau nú um 300 talsins. Þessi samdráttur í fjölda báta er merkjanlegur fyrir öll veiðarfæri (Tafla 1).

Mynd 1: Þorskur. Skráður afli á Íslandsmiðum síðan 1903.

Mynd 2: Þorskur. Afli eftir veiðarfærum frá 1994, samkvæmt aflaskráningarkerfi Fiskistofu.

Mynd 3: Þorskur. Afli eftir dýpi samkvæmt afladagbókum.

Mynd 4: Þorskur. Útbreiðsla veiða með botnvörpu, samkvæmt afladagbókum. Sýndar eru 100, 300 og 1000 m dýptarlínur.

Mynd 5: Þorskur. Útbreiðsla veiða með línu, samkvæmt afladagbókum. Sýndar eru 100, 300 og 1000 m dýptarlínur.

Mynd 6: Þorskur. Útbreiðsla veiða með netum, dragnót og handfærum, samkvæmt afladagbókum. Sýndar eru 100, 300 og 1000 m dýptarlínur.

Mynd 7: Þorskur.Útbreiðsla veiða á íslensku veiðisvæði frá árinu 1993 samkvæmt aflaskýrslum. Öll veiðarfæri samanlagt.

Mynd 8: Þorskur. Útbreiðsla veiða frá öllum veiðarfærum, samkvæmt afladagbókum. Sýndar eru 100, 300 og 1000 m dýptarlínur.

Mynd 9: Þorskur. Fjöldi skipa og báta (öll veiðarfæri) sem veiddu 95 % heildaraflans hvert ár frá 1994. Vinstri: Sýnt eftir árum. Hægri: Sýnt í samanburði við heildarafla. Gögn frá aflaskráningarkerfi Fiskistofu.

Tafla 1: Þorskur. Fjöldi íslenskra skipa sem hafa landað >10 tonnum af þorski á almanaksári, skipt eftir veiðarfærum. Gögn frá aflaskráningarkerfi Fiskistofu. Heildarafli er eingöngu fyrir þessi skip og því minni en heildarafli allra skipa.

Ár	Botnvarpa		Lína		Önnur veiðarfæri		Heild
Ár	Fjöldi báta	Afli	Fjöldi báta	Afli	Fjöldi báta	Afli	Afli
2000	183	103 558	530	49 946	827	17 623	186 057
2001	160	99 071	515	47 172	766	17 002	180 260
2002	155	87 885	450	42 405	724	19 305	163 179
2003	147	88 422	461	44 654	721	16 026	162 477
2004	135	95 769	470	57 397	722	14 840	182 234
2005	134	84 018	463	69 444	604	8 106	174 338
2006	126	82 417	447	71 037	509	5 859	169 671
2007	123	71 499	425	58 943	473	4 397	143 550
2008	113	58 172	370	53 843	427	4 151	124 607
2009	113	79 667	336	61 005	798	8 190	159 232
2010	111	75 609	286	57 491	1 008	9 372	150 768
2011	110	73 538	290	57 711	1 061	12 665	153 020
2012	118	85 265	305	67 777	1 099	13 417	176 448
2013	110	101 453	297	74 835	1 054	15 237	201 617
2014	110	95 830	292	77 807	1 012	16 355	200 399
2015	103	103 530	266	79 244	943	13 957	208 669
2016	99	111 016	246	84 509	956	15 299	226 754
2017	94	117 891	221	75 244	832	14 945	223 478
2018	83	135 030	201	78 316	813	16 221	245 385
2019	81	135 661	190	78 326	794	13 592	241 760
2020	81	146 788	158	68 103	839	15 884	246 973
2021	87	140 773	146	69 632	841	16 014	244 114
2022	83	124 950	121	62 795	850	15 172	219 413
2023	81	117 580	99	54 527	866	13 389	201 511
2024	79	123 832	90	49 139	849	15 238	203 602

Yfirlit gagna

Sýnataka úr afla fyrir helstu veiðarfæri (dragnót, línu, net og botnvörpu) er almennt góð. Sýnatakan fylgir að mestu útbreiðslu veiðanna og árstíðasveiflum (Mynd 10 and Mynd 11).

Mynd 10: Þorskur. Hlutfall sýna eftir mánuðum (súlur) samanborið við landanir eftir mánuðum (svört lína), skipt eftir árum og helstu veiðarfærum. Tölur fyrir ofan súlur sýna heildarfjölda sýna.

Mynd 11: Þorskur. Veiðislóð síðasta ár samkvæmt afladagbókum og staðsetning sýna (x) skipt eftir helstu veiðarfærum.

Landanir og brottkast

Allar skráðar landanir frá Íslandsmiðum fyrir árið 1982, sem og landanir erlendra fiskiskipa fram til ársins 2005, eru skráðar í ICES STATLANT löndunargrunninn og hægt er að nálgast af vefsíðu Alþjóðahafrannsóknaráðsins. Landanir innlendra fiskiskipa voru skráðar af Fiskifélaginu 1982–1993 en eftir það hefur skráningin verið í höndum Fiskistofu. Landanir erlendra fiskiskipa voru skráðar af Landhelgisgæslunni fram til ársins 2013 en síðan af Fiskistofu.

Þó brottkast sé bannað í botnfiskveiðum á Íslandsmiðum er það þó talið eiga sér stað (Mynd 12). Til þess að lágmarka líkur á brottkasti hafa skip möguleika á því að landa undirmáli utan kvóta, að því gefnu að ágóðinn fari í Verkefnasjóð sjávarútvegsins.

Mynd 12: Þorskur. Mat á lengdarháðu brottkasti eftir veiðarfærum (punktmat ásamt 95 % öryggisbili). Gögn vantar eftir 2017.

Lengdardreifing landaðs þorsks

Tafla 2 sýnir fjölda sýna og lengdarmælinga árin 2000–2024. Lengdardreifing þorsks úr afla 1981-2024 eftir veiðarfærum er sýnd á Mynd 13. Stærðarsamsetning þorsk sem fæst á línu og í botnvörpu hefur verið nokkuð stöðug yfir tímabilið, að mestu þorskur milli 50 og 100 cm. Þorskur veiddur í net er að jafnaði stærri, en stærðasamsetningin er breytilegri eftir því sem hlutfall stærri fisks er hærra í stofninum. Lengdardreifing landaðs þorsks hefur færst í átt að stærri fiski undanfarinn áratug (Mynd 13).

Mynd 13: Þorskur. Lengdardreifing úr afla eftir veiðarfærum og árum.

Tafla 2: Þorskur. Fjöldi sýna og lengdarmælinga úr lönduðum afla.

Ár	Botnvarpa		Dragnót		Net		Lína
Ár	fj. sýna	fj. lengdarm.	fj. sýna	fj. lengdarm.	fj. sýna	fj. lengdarm.	fj. sýna	fj. lengdarm.
2000	766	172 132	23	3 265	27	4 517	124	29 780
2001	1 131	170 398	79	13 660	541	39 836	281	39 915
2002	1 233	162 365	122	19 057	443	45 520	338	46 560
2003	1 131	114 366	73	13 283	512	32 729	444	67 124
2004	1 239	107 977	97	17 943	310	28 422	467	85 952
2005	1 092	101 166	298	18 050	267	37 554	549	108 597
2006	859	79 264	159	15 812	349	34 329	776	115 401
2007	946	75 259	416	16 252	304	24 024	498	96 662
2008	849	67 630	297	14 065	370	23 676	530	105 864
2009	884	76 100	216	15 306	205	25 436	420	86 909
2010	806	77 979	139	10 621	152	26 303	401	81 373
2011	596	64 643	86	6 604	162	29 203	280	55 614
2012	604	54 037	104	8 282	131	22 678	438	97 729
2013	659	73 853	50	2 196	25	3 532	393	83 001
2014	531	46 615	40	5 118	141	27 103	453	96 534
2015	554	65 641	47	5 880	56	5 860	376	83 342
2016	493	57 116	51	6 201	150	25 919	421	96 525
2017	518	67 512	61	7 073	47	7 149	368	77 691
2018	264	48 111	46	5 222	114	15 746	395	74 874
2019	451	81 165	49	4 679	43	5 754	292	56 710
2020	191	35 494	27	3 038	89	12 469	84	13 242
2021	325	53 645	48	5 014	13	1 453	38	4 333
2022	228	38 180	49	5 336	9	961	52	11 348
2023	150	23 230	44	3 854	81	9 659	34	4 187
2024	246	43 591	36	4 161	21	1 987	45	6 816

Aldursdreifing landaðs þorsks

Tafla 3 sýnir fjölda kvarnasýna og fjölda lesinna kvarna eftir veiðarfærum 2000–2024. Mynd 11 sýnir staðsetningu sýna.

Frá árinu 1985 hefur aldurssamsetning landaðs afla breyst og veiðist nú meira af eldri fiski (Mynd 14), að mestu vegna minnkandi veiðiálags (Mynd 15). Á síðustu árum hefur fjöldi árganga í afla aukist, sem endurspeglar viðvarandi lága veiðidánartíðni (Mynd 15).

Tafla 3: Þorskur. Fjöldi sýna, lengdarmælinga og safnaðra kvarna til aldurslesturs úr lönduðum afla.

Ár	Botnvarpa		Dragnót		Net		Lína
Ár	fj. sýna	fj. kvarna	fj. sýna	fj. kvarna	fj. sýna	fj. kvarna	fj. sýna	fj. kvarna
2000	205	10 034	18	885	21	1 051	44	2 223
2001	515	9 193	10	500	288	2 239	136	2 830
2002	587	8 612	30	693	226	2 055	162	2 815
2003	684	8 144	9	450	308	1 217	170	3 409
2004	824	9 052	8	400	90	802	100	2 297
2005	654	6 485	208	788	12	598	103	3 548
2006	529	5 720	71	931	102	1 471	271	3 507
2007	625	6 094	328	1 244	125	1 203	82	3 650
2008	543	5 024	217	816	196	1 029	65	2 771
2009	569	5 417	136	561	23	1 150	33	1 650
2010	493	5 880	83	501	16	799	59	2 931
2011	340	5 339	49	578	14	700	46	2 294
2012	403	5 757	63	688	21	1 031	73	3 209
2013	375	6 192	39	397	21	1 050	62	3 065
2014	378	5 102	20	525	29	850	65	1 856
2015	312	4 937	29	708	45	917	54	1 467
2016	320	5 015	41	1 025	41	1 025	60	1 544
2017	236	3 817	39	975	26	644	46	1 119
2018	92	2 369	30	750	16	400	39	945
2019	113	2 828	27	675	12	300	50	1 237
2020	73	1 847	21	520	12	300	31	775
2021	85	2 171	34	850	8	200	30	750
2022	57	1 264	16	320	2	40	18	362
2023	79	1 511	28	560	6	118	22	440
2024	91	1 871	31	620	5	100	22	440

Mynd 14: Þorskur. Aldursskiptur afli. Súlur gefa til kynna afla í fjölda eftir aldri og eru litaðar eftir árgangi.

Mynd 15: Þorskur. Áætluð samsetning heildarafla á ári skipt eftir árgangi.

Þyngd eftir aldri í afla

Meðalþyngd eftir aldri í afla (Mynd 16) lækkaði á árunum 2001–2007, þegar þyngdir náðu lágmarki í mörgum aldurshópum. Meðalþyngdir hækkuðu eftir það og héldust stöðugar fram til ársins 2024 þegar þær lækkuðu hjá nær öllum aldurshópum, þá einna helst hjá árgöngum 2020–2022. Fyrir árið 2025 eru meðalþyngdir 3–9 ára byggðar á sambandi þyngdar í SMB og afla árið á undan. Þyngd fyrra árs er notuð fyrir eldri fisk (sjá kafla um skammtímaspá).

Mynd 16: Þorskur. Aflaþyngdir eftir aldri. Súlur gefa til kynna frávik frá meðalþyngd eftir aldri og eru litaðar eftir árgangi.

Afli á sóknareiningu

Afli á sóknareiningu þar sem þorskur er 50 % aflans í togi hefur aukist frá árinu 1990 (Mynd 17). Sé horft til allra toga þar sem þorskur veiddist náði afli á sóknareiningu hámarki á síðasta áratug en hefur síðan minnkað fyrir línu en er nú við hámark fyrir botnvörpu og dragnót. Séu þessar tímaraðir bornar saman við niðurstöður stofnmælingaleiðangra Hafrannsóknastofnunar sést önnur þróun. Það er almennur eiginleiki vísitalna sem byggðar eru á aflagögnum að þær lýsa fleiri þáttum en bara stofnþróun. Til að mynda hafa stærðarhlutföll breyst töluvert vegna breytinga á veiðimynstri og sókn. Sé t.d. horft til vísitölu þorsks stærri en 80 cm hefur sá hluti stofnsins mælst stór frá 2017 (Mynd 18).

Stofnmælingar

Upplýsingar um vistfræði þorsks á Íslandsmiðum er einna helst safnað í tveimur reglubundnum rannsóknaleiðöngrum, stofnmælingu botnfiska að vori (SMB) og að hausti (SMH). SMB hefur farið fram árlega síðan 1985 (Jón Sólmundsson, n.d.). SMH hófst 1996 og hefur farið fram árlega, að undanskildu árinu 2011. (Klara B. Jakobsdóttir, n.d.).

Heildarvísitala þorsks, vísitala veiðistofns (>55 cm), stórþorsks (>80 cm) og nýliðunar (fjöldi <55 cm) er sýndur á Mynd 18. Fjöldi í togi er sýndur á Mynd 19 og breytingar á útbreiðslu eftir svæðum á Mynd 20. Heildarvísitala og vísitala veiðistofns hækkuðu frá aldamótum fram til ársins 2017 þegar þær náðu hámarki en lækkuðu umtalsvert fram til 2020 (Mynd 18). Vísitölur í SMB árið 2020 voru óvenju lágar samanborið við árin á undan og eftir en vísitölur áranna 2021–2024 eru svipaðar og árin 2018 og 2019. Árið 2025 féll vísitalan aftur og var svipuð og árið 2020. Vísitölur í SMH lækkuðu hins vegar frá árinu 2019 til ársins 2021 en hækkuðu aftur 2022.

Almennt hefur samræmið í leitni vísitalna úr SMB og SMH verið gott (Mynd 18). Mestur var munurinn árið 2021, þegar vísitalan úr SMH hélt áfram að lækka á meðan vísitala SMB hækkaði. Árið 2025 lækkaði vísitalan í SMB en breyttist lítið í SMH árið 2024.

Í SMB 2025 fékkst þorskur allt í kringum landið. Þéttleikinn var einna mestur á grunnslóð suður af landinu og djúpt norður og norðvestur af landinu (Mynd 19). Þegar heildarvísitalan er skipt eftir svæði sést að lífmassinn hefur verið einna mestur á norðvestur og norðaustur af landinu (Mynd 20). Síðasta áratuginn hefur lífmassinn dregist hlutfallslega saman á norðaustur svæðinu en aukist vestur og suðvestur af landinu (Mynd 20). Árið 2025 lækkaði lífmassavísitalan á öllum svæðum, fyrir utan svæðin norður af landinu.

Dreifing þorsks í SMH 2024 var svipuð og fyrri ár (Mynd 20). Mest mældist á hefðbundinni veiðislóð norðvestur og norðaustur af landinu (Mynd 20).

Lengdardrefingar úr báðum stofnmælingarleiðöngrum sýna glöggt staka aldurshópa yngri fiska (Mynd 21). Í eldri fiski er þessi skipting ekki eins skýr sökum einstaklingsbreytileika í vexti og kynþroska. Þó má greina fjöltoppa lengdardreifingu.

Aldursskiptar vísitölur eldri fiska hafa verið í hærra lagi síðastliðinn áratug þrátt fyrir að þessir árgangar hafi í upphafi verið metnir litlir eða í meðallagi (Mynd 22). Stofnmælingin 2020 virðist hafa verið útgildi sé horft til þróunar árganganna frá 2014 og 2015, sem voru metnir nálægt langtímameðaltali árið 2019 (þá 4 og 5 ára), en helmingur af því meðaltali árið 2020 (þá 5 og 6 ára). Árið 2021, hækkaði hlutfall árgangsins frá 2015 umtalsvert umfram meðaltal, bæði í vísitölum og aldursgreindum afla, og héldust þau áhrif árin á eftir. Þessi aukning bendir til að þessi fiskur hafi komið frá Grænlandi.

Mynd 18: Þorskur. Vísitala úr SMB er táknuð með heilli línu, þar sem skyggð svæði gefa til kynna óvissu í mælingum (staðalfrávik), og vísitala úr SMH er táknuð með punktum, þar sem lóðréttar línur tákna óvissu (95 % öryggismörkum). Stofnvísitala (efri til vinstri), vísitala veiðistofns (55 cm og stærri, efri til hægri) og vísitala stærri einstaklinga (80 cm og stærri, neðri til vinstri) og nýliðunarvísitala (≤55 cm, neðri til hægri), úr stofnmælingu botnfiska að vori (lína) frá árinu 1985 og hausti (punktar) frá árinu 1996.

Mynd 19: Þorskur. Útbreiðsla þorsks í SMB (marsralli) og SMH (haustralli) í fyrra. Punktastærð er í hlutfalli við afla í togi. Punktastærð er í hlutfalli við afla í togi; x sýnir tog með engan afla. 100, 500 og 1000 m dýptarlínur eru sýndar.

Mynd 20: Þorskur. Breytingar á dreifingu lífmassa vísitölu í SMB (marsralli) og SMH (haustralli).

Mynd 21: Þorskur. Lengdardreifingar úr SMB (marsralli) og SMH (haustralli). Bláar súlur sýna lengdardreifinguna en heil lína sýnir meðaltal mælinga.

Mynd 22: Þorskur. Aldursskiptar fjöldavísitölur úr SMB (vorrall) og SMH (haustrall). Súlur gefa til kynna vísitölu eftir aldri og eru litaðar eftir árgangi.

Stofnþyngdir

Meðalþyngdir voru undir meðallagi á árunum 2000–2010 (Mynd 23). Eftir þetta tímabil voru meðalþyngdir 5–10 ára fisks við meðaltal fram til ársins 2023. Undanfarin tvö ár er þorskurinn hins vegar léttari, bæði yngri og eldri fiskar. Árgangaáhrif er merkjanleg hjá árgöngum 2019 og 2020 (nú 5 og 6 ára), þar sem meðalþyngd þessara árganga hefur verið undir meðallagi seinustu ár.

Kynþroski eftir aldri

Kynþroska eftir aldri má sjá á Mynd 24. Upplýsingar um kynþroska þorsks koma úr stofmælingu botnfiska að vori. Kynþroski yngri fiska hefur verið undir meðallagi síðastliðin ár, sem gefur til kynna seinni kynþroska.

Mynd 24: Þorskur. Kynþroski (úr SMB) eftir aldri. Súlur gefa til kynna frávik frá kynþroskahlutfalli og eru litaðar eftir árgangi. Gögnin eru notuð til þess að reikna stærð hrygningarstofns.

Úrvinnsla gagna

Stofnmat

Stofnstærð þorsks er metin með tölfræðilegu aldurs-afla stofnmatslíkani (MUPPET, sjá H. Björnsson, Hjörleifsson, and Elvarsson (2019)), þar sem metið veiðimynstur eftir aldri er skipt í fjögur tímabil og því er haldið föstu innan tímabils. Núverandi tímabil er frá árinu 2007. Leifar líkansins við aldurgreindar vísitölur eru settar upp sem fjölvíð Gauss dreifing þar sem fylgni innan árs er sérstaklega metin til þess að taka tillit til ársáhrifa. Líkanið fylgir eftir stökum árgöngum og veiðidánartalan, sem er breytileg milli ára, er látin fylgja slembigangi til þess að draga úr sveiflum milli ára. Sama líkan er notað til þess að spá fyrir um framtíðarhorfur til þess að meta viðmiðunarpunkta og aflareglur. Þetta líkan var tekið fyrir á rýnifundir Alþjóðahafrannsóknaráðsins árið 2021 og var hluti af mati á aflareglum (ICES (2021b)).

Í ár var uppsetningu líkansins breytt til þess að taka tillit til líklegrar göngu árgangsins frá 2015 frá Grænlandi, sem kom fram sem 6 ára fiskur árið 2021, bæði í stofnmælingum og í aflagögnum. Viðbótarstika, sem metur gönguna, var bætt inn í líkanið og er þetta þrettánda einstaka gangan frá Grænlandi sem metin er sérstaklega í líkaninu, sem nær frá árinu 1955.

Inntaksgögn stofnmats

Stofnmatið byggir á gögnum úr tveimur stofnmælingaleiðöngrum (SMB og SMH), sýnum úr afla og lönduðum afla. Söguleg gögn eru notuð til að meta samband stofnstærðar og vísitalna fyrir einstaka aldursflokka auk staðalfráviksfrávika fyrir einstaka aldursflokka. Gögn úr veiðum eru notuð til þess að búa til aldursskiptan afla sem, ásamt aldursskiptum vísitölum úr SMB og SMH, eru borin saman við úttak líkansins í gegnum vegið líknafall til þess að meta stika líkansins. Afla- og stofnþyngdir koma úr afla og SMB. Kynþroski eftir aldri er einnig metinn byggt á gögnum úr SMB.

Nánari lýsingu á stofnmatsaðferðinni má finna í stofnviðauka Alþjóðahafrannsóknaráðsins um þorsks (ICES (2021a)). Inntaksgögn líkansins má finna á heimasíðu Hafrannsóknsastofnunar (www.hafogvatn.is).

Inntak stofnmatsins eru aldursskiptur afli frá 1955 til 2024 (3–14 ára) og aldursdreifingar 1–14 ára úr SMB 1985–2025 og 3–13 ára úr SMH 1996–2024 . Aðferðin við að ákvarða aldursdreifingu afla byggir á 20 einingum: tvö svæði (norður og suður), tvö tímabil (janúar–maí og júní–desember) og fimm veiðarfæraflokkum (botnvörpu, línu, handfæri, net og dragnót). Viðmiðunarstofn (4+), sem ákvarðar leyfilegan hámarksafla fyrir fiskveiðiárið, er fenginn út frá margfeldi fjölda í stofn í upphafi úttektarárs og aflaþyngda á því ári. Aflaþyngdirnar eru ekki þekktar á 2025 og eru því metnar út frá stofnþyngdum í SMB, og byggir á sambandi milli afla og stofnþyngda frá fyrra ári.

Meðalþyngd eftir aldri í aflanum (Mynd 16) lækkaði frá 2001 til 2007 og náði þá sögulegu lágmarki í mörgum aldurshópum. Breytileiki í þyngdarmynstri eftir aldri í aflanum er að hluta til endurspeglun á breytileika í þyngd stofnsins eins og sést í stofnmælingum (Mynd 23).

Engar beinar upplýsingar liggja fyrir um náttúrulega dánartíðni. Í stofnmati er gert ráð fyrir að náttúruleg dánartala sé 0,2 fyrir alla aldurshópa.

Greining á niðurstöðum stofnmats

Greining á leifum líkansins (Mynd 25) sýnir tiltölulega jafns hlutfalls milli neikvæðra og jákvæðra leifa, bæði eftir aldri og árum. Heildarleitni metinna stofnvísitalna borin saman við mæld gildi er sýnd á Mynd 26. Myndin sýnir að líkanið nær ekki að fylgja hæstu og lægstu gildum en almennt fylgir líkanið í meginatriðum stofnmælingum að vori og haust. Þó frávik í einstökum árum geti verið töluverð, gerir misræmið í þróun stofnvísitalna í SMB og SMH síðustu ár það að verkum að stofnmatið nú er háð meiri óvissu en að öllu jöfnu.

Mynd 25: Þorskur. Leifar stofnmatslíkansins þegar úttak líkansins er borið saman við aldursskiptar vísitölur úr SMB og SMH. Rauðir hringir tákna neikvæðar leifar (mæligögn < spá líkans), en bláir jákvæðar leifar. Stærð hringja er í hlutfalli við stærð leifa.

Mynd 26: Þorskur. Samanburður á niðurstöðum líkans (línur) og heildarvísitölum stofnmælingaleiðangra að vori (SMB) og hausti (SMH) (punktar).

Niðurstöður stofnmats

Niðurstöður stofnmatins í ár má finna í Tafla 4 og Mynd 27. Viðmiðunarstofninn (4 ára fiskur og eldri) stækkaði úr um 700 þúsund tonnum á fyrsta áratug þessarar aldar í um 1200 þúsund tonn árið 2015 og hefur haldist nokkuð stöðugur síðan. Á sama tíma stækkaði hrygningarstofninn úr 200 þúsund í rúmlega 500 þúsund tonn. Þessi aukning var fyrst og fremst vegna minnkandi sóknar en einnig vegna hækkunar meðalþyngda og lægri tíðni slakra árganga. Bæði viðmiðunarstofninn og hrygningarstofninn hafa minnkað síðan, en í sögulegu samhengi er stofninn enn metinn sterkur. Viðmiðunarstofninn árið 2025 er metinn 972146 þúsund tonn og hrygningarstofninn 378993 þúsund tonn, sem er lækkun frá fyrra ári. Veiðihlutfall er metið 0.197 árið 2024.

Mat á stærð árganganna frá 2021 og 2022 er óbreytt milli ára, og veldur lækkun á mati á stærð hrygningarstofns frá því í fyrra. Árgangurinn frá 2020 (nú 5 ára) er nálægt meðaltali seinustu tíu ára en þar sem árgangarnir þar á eftir (2021 og 2022) eru metnir undir meðallagi má búast við að stærð hrygningarstofns minnki til skemmri tíma. Auk stærðar árgangsins frá 2021 má rekja lækkun á stærð viðmiðunarstofns til lækkunar á meðalþyngd árganga frá 2019 og 2020 (nú 5 og 6 ára) sem er undir meðallagi. Þegar árgangurinn frá 2022 kemur inn í viðmiðunarstofninn er því útlit fyrir að stofnstærðin minnki enn frekar.

Mynd 27: Þorskur. Samantekt á stofnmati: Þróun afla, nýliðunar, veiðálags og stofnstærðar. Lóðrétt brotalína gefur til kynna úttektarár, skyggð svæði sýna 95% óvissumörk.

Lækkun stofn- og aflaþyngda umfram það sem gert er ráð fyrir getur leitt til þess að fleiri þorskar séu veiddir en gert var ráð fyrir þegar að aflamarkið er sett. Hærri fiskveiðidauði og hugsanlega hærri náttúrulegur dauði vegna lakara líkamsástands (B. Björnsson, Sólmundsson, and Woods 2022) getur leitt til minni viðmiðunarstofns en við er að búast.

Stofnstærð fyrir hvert ár síðustu þriggja ára er nú metin hærri en mat þeirra tíma, sem gefur til kynna tilhneigingu til þess að vanmeta stofnstærðir. Í núverandi stofnmati er umtalsverð hækkun á mati á stærð hrygningarstofns eftir 2021. Þessa hækkun má rekja til breytinga á uppsetningu líkansins sem tekur tillit til líklegrar Grænlandsgöngu (eins og lýst er hér að ofan). Þessarar göngu varð fyrst vart þegar óútskýrð aukning varð í fjölda 6 ára þorsks árið 2021 (2015 árgangurinn) og sást í öllum mælingum eftir það. Á sama tíma mældist þessi sami árgangur stór austur af Grænlandi, bæði í stofnmælingum og í veiðum, sem rennir frekari stoðum undir göngu frá Austur-Grænlandi. Þetta er þrettánda gangan sem metin er skv. líkaninu frá árinu 1958, allt þorskar á aldursbilinu 6 til 9 ára og líklega frá Grænlandi.

Til viðbótar við þessar göngur hefur sókn og afli aukist síðastliðin áratug á Dorhnbanka á mörkum landhelgi Grænlands og Íslands. Núverandi stofmat á þorski austur af Grænlandi byggir einvörðungu á heildarafla þar sem ekki hefur reynst unnt að byggja viðunandi tölfræðilegt stofnmat sem skýrir þessa aukningu í lífmassa á Dohrnbanka. Til þess að kanna hvaða áhrif það hefði að bæta gögnum við stofnmat þorsks á Íslandsmiðum var næmnigreinig framkvæmd þar sem að aldursgreindum afla frá Dohrnbanka var bætt við líkanið bæði með og án metinnar Grænlandsgöngu.

Ef ekki er gert ráð fyrir göngunni í stofnmatinu hækkar mat á stofnstærð árið 2020 á meðan mátgæði líkansins versna. Ef aldursgreindum afla frá Dohrnbanka er bætt við hækkar stofnstærðarmat eftir árið 2015 á sama tíma og heildarafli eykst en þessi viðbót virtist ekki breyta matinu á stöðu stofnsins. Því byggir stofnmatið einvörðungu á gögnum frá Íslandsmiðum, þar sem þrettánda gangan er metin.

Mynd 28: Þorskur. Samanburður á niðurstöðum stofnmats (ráðgjöf, báðar stofnmælingar) við næmnigreiningar, þar sem önnur spá (Alternative prognosis) var notuð til að reikna ráðlagðan afla (sem hefur aðeins áhrif á lokaárið á B4+), viðbótaraldursdreifing í afla var með frá Dohrn-banka á grænlensku hafsvæði, þrettánda göngutilvikinu var sleppt, eða báðir síðastnefndu þættirnir voru notaðar.

Reiknuð endurlitsgreining gefur til kynna að fyrsta mat á nýliðun (við eins árs aldur) sé nokkuð ónákvæmt en annars eru breytingar minni háttar (Mynd 29). Stofnmatið er nokkuð stöðugt og metið fimm ára Mohns rho er innan marka (0.025 fyrir nýliðun 3 ára, og 0.026 fyrir hrygningarstofn og veiðihlutfall).

Niðurstöður stofnmats þar sem annarri eða báðum vísitölum er sleppt gefa til kynna að núverandi stofnmat fylgi SMB einna best. Sé SMB sleppt veldur það minniháttar aukningar í stofnstærðarmati, en þegar SMB sleppt er breytingin meiri til minnkunnar, sem og þegar báðum stofnmælingaleiðöngrum er sleppt (Mynd 30).

Mynd 29: Þorskur. 5 ára reiknuð endurlitsgreining byggð á núverandi uppsetningu stofnmats.

Mynd 30: Þorskur. Samanburður á stofnmatsniðurstöðum þar sem SMH, SMB eða báðum er sleppt.

Skammtímaspá

Þorskafli árið 2024 var 220402 tonn og var hlutdeild erlendra fiskiskipa óveruleg.

Spá til skemmri tíma byggir á mati á afla núverandi árs. Mat á lönduðum afla fyrir núverandi almanaksár er byggt á því sem eftir er af kvóta núverandi fiskveiðiárs (2025/2026) í upphafi árs (2025) og aflanum sem búist er við frá 1. september til 31. desember (2025) (1/3 af ráðgjöf) ásamt væntanlegum afla erlendra skipa (3 þúsund tonn). Tafla 4 sýnir framreiknaða stofnstærð fyrir úttektarár og niðurstöður framreikninga.

Lengdarháð brottkast á þorski frá 2001–2013 var metið um 1 % af lönduðum afla, en uppfærð gögn benda til þess að brottkast hafi aukist (MRI 2016). Aðferðin til að meta brottkast gerir ráð fyrir að minni fiski sé hent, sé honum hent á annað borð.

Viðmiðunarstofn B₄₊ á úttektarári, sem aflareglan byggir ár, er byggður á fjölda í stofni í upphafi árs og spáðum aflaþyngdum í úttektarári. Spá um aflaþyngdir er tvískipt, þyngdir 3 til 9 ára eru metnar byggt á sambandi stofn- og aflaþyngda ársins á undan. Fyrir 10 ára og eldri eru aflaþyngdir ársins á undan notaðar.

Sama aðferð var notuð til að meta þyngdir eftir aldri fyrir næsta ár, þ.e. \(\alpha\) og \(\beta\) voru metin samkvæmt eftirfarandi jöfnu:

\[ \text{cW}_{a,y-1}=\alpha+\beta\text{sW}_{a,y-1} \]

og aflaþyngdir fyrir úttektarárið voru svo metnar samkvæmt:

\[ \text{cW}_{a,y}=\alpha+\beta\text{sW}_{a,y} \]

þar sem cW_a,y táknar aflaþyngd og sW_a,y stofnþyngd fyrir aldur a og ár y.

Byggt á þessu eru spáðar meðalþyngdir eftir aldri í afla árið 2025 undir meðaltali fyrir flesta aldurshópa þar sem meðalþyngdir í SMB og í afla voru undir meðaltali árið 2024, og stofnþyngdir voru undir meðaltali í ár (Mynd 23).

Til samanburðar við þessa reikninga hefur líkan sem byggir á gögnum fyrir öll ár frá 1990 til ársins í ár til þess að meta stikana (\(\alpha\) og \(\beta\)) fyrir aflaþyngdarspánna. Þetta líkan hefur sögulega gefið betra mat á aflaþyngdum fyrirliggjandi árs (Mynd 31, Mynd 32) samanborið við líkanið sem til þessa hefur verið notað (staðalfrávik 0.035 samanborið við 0.050, bjagi -0.0020 samanborið við -0.0049). Þar sem áhrif þessa voru hinsvegar óverulegar á metna stærð viðmiðunarstofnsins fyrir árið 2025 (tæp -5.0291892 %) þá var haldið við fyrra spálíkan í ár. Frekari greining, þ.m.t. að skoða alla aldurshópa sem og að nota einnig þyngdir úr SMH, eru fyrirhugaðar og verða rýndar þegar aflareglan verður endurskoðuð á komandi árum.

Mynd 31: Þorskur. Spá um aflaþyngdir 3-9 ára. Rauðir punktar sýna mælingar frá 2025 og bláir punktar mældar SMB þyngdir árið 2025 og spáðar aflaþyngdir 2025 byggða á sambandi ársins 2024 (rauð lína)

Mynd 32: Þorskur. Samanburður á áhrifum spáðra og mældra aflaþyngda byggt á líkani sem til þessa hefur verið notað (‘spaly’) og líkani sem byggir á sambandi innan hvers aldursflokks (‘alt’). Lóðrétti ásinn sýnir viðmiðunarstofn og metinn viðmiðunarstofn árið áður sem þúsundir tonna

Tafla 4: Þorskur. Niðurstöður stofnmats og skammtímaspár þegar aflareglunni stjórnvalda er beitt. Fyrir árið 2024 gefur stofmatið mat á stærð hrygningarstofns, viðmiðunarstofns (B₄₊) og nýliðun á meðan afli og veiðihlutfall eru byggð á spá fyrir úttektarár. Framreikningar byrja 2025. Afli fisveiðiárs er einvörðungu gefin fyrir úttektar- og framreikningaár.

Ár	Afli (almanaksár)	Afli (fiskveiðiár)	Hrygningarstofn	B4+	Veiðihlutfall	Nýliðun (3 ára)
1955	539 550	—	727 065	2 091 600	0.242	151 043
1956	461 935	—	588 321	1 819 290	0.256	143 786
1957	454 388	—	575 184	1 640 590	0.303	161 490
1958	508 477	—	690 544	1 651 180	0.290	215 085
1959	436 892	—	639 779	1 581 060	0.295	303 576
1960	474 681	—	583 820	1 657 270	0.246	153 884
1961	387 771	—	465 528	1 430 280	0.269	195 920
1962	393 631	—	505 812	1 464 180	0.275	125 467
1963	408 343	—	460 470	1 299 080	0.329	173 339
1964	417 439	—	420 156	1 211 340	0.333	197 640
1965	376 231	—	323 040	1 053 220	0.346	219 524
1966	346 188	—	295 895	1 063 540	0.321	232 947
1967	343 430	—	280 808	1 139 640	0.322	319 675
1968	398 886	—	248 618	1 242 030	0.319	171 396
1969	388 845	—	354 427	1 335 710	0.338	239 662
1970	458 991	—	354 955	1 332 740	0.341	179 779
1971	436 716	—	253 114	1 083 850	0.380	193 102
1972	393 193	—	225 760	979 055	0.386	142 217
1973	361 935	—	245 421	831 287	0.443	277 802
1974	362 115	—	189 017	909 797	0.402	187 245
1975	361 682	—	175 252	891 559	0.395	259 209
1976	331 248	—	146 149	948 776	0.361	368 141
1977	337 548	—	199 352	1 296 750	0.257	144 347
1978	329 573	—	212 708	1 307 480	0.271	224 278
1979	357 324	—	307 749	1 409 050	0.291	237 505
1980	423 394	—	370 530	1 511 590	0.300	141 677
1981	451 077	—	276 008	1 254 620	0.326	145 432
1982	386 475	—	183 350	987 996	0.329	141 178
1983	293 322	—	144 504	803 518	0.358	227 940
1984	282 782	—	154 849	915 366	0.338	143 675
1985	325 469	—	170 139	942 550	0.372	140 253
1986	366 458	—	195 908	868 727	0.439	297 676
1987	379 783	—	146 258	987 896	0.386	249 410
1988	370 680	—	159 792	975 352	0.377	176 506
1989	328 371	—	161 497	947 474	0.364	97 309
1990	320 290	—	197 805	816 470	0.388	130 351
1991	305 584	—	157 044	699 169	0.399	113 404
1992	267 319	—	143 192	566 249	0.451	159 696
1993	243 021	—	114 566	585 068	0.346	129 699
1994	171 123	—	150 991	568 031	0.302	80 850
1995	158 380	—	172 796	565 157	0.313	142 050
1996	178 034	—	156 858	678 953	0.288	166 092
1997	204 885	—	191 320	796 571	0.289	92 167
1998	250 099	—	201 672	738 557	0.345	155 963
1999	261 690	—	178 379	728 251	0.334	76 128
2000	230 116	—	164 040	590 537	0.400	167 720
2001	213 677	—	160 364	664 313	0.329	155 411
2002	195 284	—	192 948	713 930	0.291	157 981
2003	203 563	—	189 661	742 117	0.298	180 741
2004	232 214	—	196 859	812 040	0.269	85 022
2005	225 031	—	226 623	729 161	0.278	154 970
2006	199 069	—	218 245	692 836	0.260	132 338
2007	179 364	—	202 830	668 918	0.233	95 261
2008	151 518	—	254 331	672 940	0.255	131 329
2009	179 065	—	234 570	747 915	0.233	117 294
2010	168 047	—	264 285	796 854	0.215	125 885
2011	171 575	—	323 258	843 407	0.223	165 479
2012	195 430	—	358 909	963 525	0.223	175 676
2013	228 066	—	381 502	1 086 420	0.205	125 208
2014	219 739	—	348 951	1 092 930	0.208	174 466
2015	228 149	—	455 910	1 174 460	0.208	148 520
2016	246 963	—	398 228	1 229 430	0.200	100 183
2017	247 325	—	526 116	1 158 600	0.224	155 029
2018	270 702	—	517 653	1 204 520	0.220	154 886
2019	271 738	—	462 301	1 135 210	0.236	119 665
2020	269 497	—	408 892	1 028 120	0.260	147 693
2021	263 347	—	418 137	1 149 660	0.218	133 342
2022	228 453	—	435 900	1 135 770	0.199	171 319
2023	207 687	—	418 834	1 180 540	0.186	135 982
2024	206 046	—	391 852	1 068 570	0.197	107 434
2025	205 818	203 822	378 993	972 146	0.209	117 919
2026	201 195	196 108	382 420	941 974	0.209	136 587
2027	194 551	191 599	376 815	935 452	0.205	140 458
2028	190 990	189 933	364 157	941 331	0.202	131 627

Fiskveiðistjórnun

Saga

Atvinnuvegaráðuneytið ber ábyrgð á stjórnun fiskveiða á hafsvæðinu við Ísland. Vísindaleg ráðgjöf um fiskveiðar og nýtingu fiskistofna kemur frá Hafrannsóknastofnun og Alþjóðahafrannsóknaráðinu (ICES). Stjórnun fiskveiða er bundin í lög og árlega eru gefnar út reglugerðir sem geta verið háðar breytingum frá ári til árs. Aflamarkskvóti var fyrst settur á þorsk árið 1984 með innleiðingu kvótakerfisins en að auki var sett á sóknarmarkskerfi til að auka jöfnuð. Árið 1985 var leyft að velja á milli sóknardaga og aflaheimilda. Það leiddi hins vegar til þess að skip með sóknarkvóta gátu áunnið sér aflamarkskvóta með veiðireynslu og þar með var farið fram úr ráðgjöf um allt að 20-30 % fyrstu árin.

Lögin voru því endurskoðuð og árið 1990 var sóknarmark afnumið nema fyrir hluta smábátaflotans sem stjórnað var með fiskveiðidögum. Á sama tíma voru ýmsar takmarkanir settar á tilfærslu kvóta. Fiskveiðiárið var skilgreint frá 1. september til 31. ágúst árið á eftir. Smábátum á línu og með handfærum var gefinn kostur á að velja svonefnt krókaleyfi í stað aflamarks. Lögin tóku að fullu gildi 1. september 1991. Fyrstu árin byggði ráðgjöf Hafrannsóknarstofnunar á því að minnka fiskveiðidauða um 40 %, en leyfilegur hámarksafli fór hins vegar fram úr ráðgjöf og afli fram úr leyfilegum hámarksafla á þessum árum.

Þorskstofninn minnkaði stöðugt í byrjun tíunda áratugs síðustu aldar vegna lélegrar nýliðunar og hás fiskveiðidauða. Aukin stjórn á veiðum var nauðsynleg og umfangsmikil vinna fiskifræðinga leiddi til innleiðingar aflareglu fyrir fiskveiðiárið 1995/1996. Aflareglan leiddi til talsverðrar lækkunar á fiskveiðidauða.

Frá því aflaregla fyrir þorsk var innleidd hefur ráðlagður heildarafli verið samkvæmt aflareglu, en afli hefur þó verið umfram ráðgjöf sem nemur að meðaltali rúm 5 % (Mynd 33). Helsta ástæða þess að afli fór umfram ráðgjöf í upphafi er sú að afli í „sóknarstýringu” var meiri en spáð var fyrir, en áætlaður afli er dreginn frá reiknuðum heildarafla samkvæmt aflareglu.

Það er enginn lágmarkslöndunarstærð skilgreind fyrir þorsk, og hægt að er að landa undirmáli utan kvóta. Afli erlendra fiskiskipa er lítill og einvörðungu norsk og færeysk fiskiskip sem hafa heimild til veiða við Ísland. Samningurinn við Færeyjar leyfir veiði á 5600 tonnum af bolfiski, þar af að hámarki 1200 tonn af þorski. Þessi skip eru ekki hluti af aflamarkskerfinu og þar til nýlega var ekki tekið tillit til þeirra þegar heildaraflamark íslenskra fiskiskipa var ákvarðað.

Tegundatilfærsla frá þorski í aðrar tegundir er leyfð og tilfærsla aflamarks, með skorðum, er leyfð milli ára. Áhrif þessa er sýnd á Mynd 34. Færsla aflamarks frá öðrum tegundum í þorsk er ekki leyfð, og færsla úr þorski í aðrar tegundi hefur verið minniháttar undanfarin fiskveiðiár (Mynd 34, efri mynd). Nettófærsla milli fiskveiðiára hefur verið milli 0 til 7 %.

Afli úr rannsóknaleiðöngrum Hafrannsóknastofnunar er utan aflamarks, þessi afli hefur verið um 0.5 til 1.5 % af heildarafla þorsks. Annar afli sem er utan aflamarks skips (svokallaður VS-afli) hefur aukist seinni ár, frá < 0.5 % yfir í tæplega 1.5 % 2024 (Mynd 35).

Mynd 33: Þorskur. Samanburður á heildarafla og aflamarks í íslenskri lögsögu. Points denote select years of advised TACs during changes in the basis of advice.

Mynd 34: Þorskur. Nettó tilfærsla á kvóta eftir fiskveiðiárum. Tilfærsla milli tegunda (efri myndir): Jákvæð gildi tákna tilfærslu á kvóta annarra tegunda yfir á þorsk (ekki heimilt) en neikvæð gildi tilfærslu þorskkvóta á aðrar tegundir. Tilfærsla milli ára (neðri myndir): Nettó tilfærsla kvóta á viðkomandi fiskveiðiár.

Mynd 35: Þorskur. Yfirlit yfir afla landað utan aflamarks. Efri myndin sýnir heildarafla sem landað er sem VS-afla og afla sem landað er í rannsóknaleiðöngrum Hafrannsóknastofnunar. Neðri mynd sýnir hlutfall þessa afla af heildarafla þorsks.

Aflareglur

Ráðgjöf um veiðar á næsta fiskveiðiári er byggð á aflareglu stjórnvalda, þar sem 20 % af viðmiðunarstofn \(B_{4 + ,y}\), gildir til helminga við aflamark yfirstandandi fiskiveiðiárs \(TAC_{y - \frac{1}{y}}\)), oft nefnd “sveiflujöfnun”:

\[ \mathrm{TAC}_{y+1} = \frac{0.20 \cdot B_{4+,y} + \mathrm{TAC}_y}{2} \]

Ef hrygningarstofninn er hins vegar metinn undir aðgerðamörkum, sem eru 220 000 tonn, þá er dregið línulega úr veiðiráðgjöf byggt á eftirfarandi jöfnu:

\[ \mathrm{TAC}_{y/y+1} = 0.20 \cdot B_{4+,y} \cdot \frac{\mathrm{SSB}_y}{220{,}000} \]

Stöðumat ráðgjafar

Stofnmatið í ár gefur til kynna að fjöldi þess þorsks sem eru í viðmiðunarstofni hefur fækkað um 8 % frá því í fyrra og 9 % í stærð viðmiðunarstofns. Þessi samdráttur í fjölda fylgir lækkun vísitalna úr stofmælingarleiðangrinum vorið 2025 og að hluta vegna þess að 2021 árgangurinn sem nú gengur í viðmiðunarstofninn er undir meðaltali. Lækkun í stofnstærðinni má einnig rekja til lækkunar í meðalþyngdum hjá yngri aldurshópum. Eins og hefur verið rætt um að ofan hafa meðalþyngdir verið undir meðallagi seinustu tvö ár.

Loðna er mikilvæg bráð þorsks við Ísland (Pálsson and Björnsson (2011)) og stærð loðnustofnsins verið tengd við vöxt þorsks (Frater et al. (2019)). Því er líklegt lækkuð meðalþyngd þorsks seinustu tveggja ára sé tengd lágri stofnstærð loðnustofnsins seinustu tvö ár. Óvænt lækkun meðalþyngdar í afla getur leitt til hærri fiskveiðidauða á yfirstandandi fiskveiðiári og einnig getur náttúruleg dánartala aukist. Þessar aðstæður auka líkur á því að stofnstærð haldi áfram að lækka á komandi árum.

Allar vísbendingar frá rannsóknaleiðöngrum og úr afla gefa til kynna að ástand þorskstofnsins sé gott. Stofnmatið og stofnmatsaðferðin sem var endurskoðuð á rýnifundi Alþjóðahafrannsóknaráðsins árið 2021 (ICES (2021b)) styðja það mat. Nýliðun hefur hins vegar verið sveiflukennd og því líklegt að stofnstærð þorsks muni taka breytingum í takt við stærð árganga. Árgangarnir frá 2021 og 2022 eru undir meðallagi, og auk minnkandi stofn- og aflaþyngda, má því búast við minnkandi stofnstærð. Áhrif þessarar lækkunnar á ráðgjöf koma fram á lengri tíma vegna innbyggðar sveiflujöfnunar í aflareglu.

Heimildaskrá

Björnsson, Björn, Jón Sólmundsson, and Pamela J Woods. 2022. “Natural Mortality in Exploited Fish Stocks: Annual Variation Estimated with Data from Trawl Surveys.” ICES Journal of Marine Science 79 (5): 1569–82.

Björnsson, Höskuldur, Einar Hjörleifsson, and Bjarki ór Elvarsson. 2019. “Muppet: Program for Simulating Harvest Control Rules.” Reykjavik: Marine; Freshwater Researh Institute. http://www.github.com/hoski/Muppet-HCR.

Frater, Paul N, Birgir Hrafnkelsson, Bjarki Th Elvarsson, and Gunnar Stefansson. 2019. “Drivers of Growth for Atlantic Cod (Gadus Morhua l.) in Icelandic Waters–a Bayesian Approach to Determine Spatiotemporal Variation and Its Causes.” Journal of Fish Biology 95 (2): 401–10.

ICES. 2021a. “Stock Annex: Cod (Gadus morhua) in Division 5.a (Iceland grounds).” International Council for the Exploration of the Seas; ICES publishing. https://doi.org/https://doi.org/10.17895/ices.pub.18622199.

———. 2021b. “Workshop on the Re-Evaluation of Management Plan for the Icelandic Cod Stock (WKICECOD), ICES Scientific Reports. 3:30.” International Council for the Exploration of the Seas; ICES publishing. https://doi.org/https://doi.org/10.17895/ices.pub.7987.

Jón Sólmundsson, Höskuldur Björnsson, Hjalti Karlsson. n.d. “Handbók Um Stofnmælingu Botnfiska.” Hafrannsóknastofnun; Hafrannsóknastofnun.

Klara B. Jakobsdóttir, Georg Haney, Einar Hjörleifsson. n.d. “Handbók Um Stofnmælingu Botnfiska a Haustlagi.” Hafrannsóknastofnun; Hafrannsóknastofnun.

MRI. 2016. “Mælingar á brottkasti þorsks og ýsu (e. Measurments of discards of Cod and Haddock), 2014–2016, Reykjavik, Iceland.” Vol. 3. Marine; Freshwater Research Institute, Iceland; Marine Research Institute, Iceland. https://www.hafogvatn.is/static/research/files/fjolrit-183pdf.

Pálsson, Ólafur K, and Höskuldur Björnsson. 2011. “Long-Term Changes in Trophic Patterns of Iceland Cod and Linkages to Main Prey Stock Sizes.” ICES Journal of Marine Science: Journal Du Conseil 68 (7): 1488–99.